Dəridə qəhvəyi ləkələr dermatoloji praktikada ən çox rast gəlinən hiperpiqmentasiya pozuntularından biridir. Bu ləkələr estetik narahatlıq verir və çox zaman genetik meyillik, iltihabi proseslər, immun sistem pozuntuları, hormonal dəyişikliklər və ya daxili xəstəliklərin dəriyə əks olunması nəticəsində meydana çıxır. Bəzi xəstələrdə combinə formada yəni, dəridə ağ ləkələr o cümlədən vitiliqo ilə bir yerdə qəhvəyi ləkələr də meydana gələ bilər. Buna görə hər rəngdə olan ləkələr xüsusən dəridə qəhvəyi ləkələrin səbəbi hər zaman dermatoloji müayinə ilə araşdırılmalıdır.
Bu məqalədə dəridə qəhvəyi ləkələr verən xəstəliklər, onların bədəndə yerləşməsinə görə klinik fərqləri, uşaq və böyüklərdə müşahidə olunan formaları, həmçinin dermatoloqun bu ləkələri necə diaqnoz qoyduğunu ətraflı izah edirik.
Dəridə qəhvəyi ləkələr nədir?
Dəridə qəhvəyi ləkələr – dərinin müəyyən sahələrində melanin piqmentinin normadan artıq toplanması nəticəsində dəridə yaranan hiperpiqmentasiya sahələridir.. Melanin melanosit adlı hüceyrələr tərəfindən sintez olunur və normalda dərini UV şüalardan qoruyur. Lakin müxtəlif patoloji vəziyyətlərdə bu proses pozulur.
Qəhvəyi ləkələr:
Epidermal (üst qat)
Dermal (dərin qat)
Qarışıq tipli
ola bilər və bu fərq diaqnostika və müalicə yanaşması baxımından vacibdir.
Dəridə qəhvəyi ləkələrin əsas səbəbləri
1. Günəş şüaları və fotoyaşlanma
Ultrabənövşəyi şüalar melanositlərin aktivliyini artırır. Nəticədə xüsusilə üzdə qəhvəyi ləkələrin səbəbi əksərən xroniki günəş məruziyyəti ilə əlaqəli olur. Bu ləkələr adətən:
Üz
Boyun
Sinə nahiyələrində müşahidə edilir.
UV şüaları melanositləri stimullaşdırır. Nəticədə melanin sintezi artır və aktinik lentigo adlanan qəhvəyi ləkələr yaranır.
Mexanizm:
p53 zülalının aktivləşməsi
Melanogenezi artıran α-MSH hormonunun yüksəlməsi
Melanositlərin sayca artmaması, lakin daha çox piqment istehsal etməsi
Bu növ ləkələr immunoloji xəstəlik deyil, lakin xronik UV zədələnməsi dəridə gen ekspressiyasını dəyişə bilər.
2. Genetik faktorlar
Bəzi şəxslərdə melanin istehsalını tənzimləyən genlər daha aktivdir. Bu zaman:
Bədəndə qəhvəyi ləkələr
Kürəkdə qəhvəyi ləkələr
Ailəvi lentiginlər
meydana çıxa bilər. Genetik piqment pozuntuları çox vaxt uşaqlıq və yeniyetməlik dövründən başlayır.
Yəni dəridə qəhvəyi ləkələr irsiyyət səbəbilə inkişaf edir və əsas mexanizmlər:
a) Melanin sintez genlərinin dəyişməsi
TYR, TYRP1, OCA2, SLC45A2 kimi genlər melanin istehsalını tənzimləyir. Bu genlərdəki variasiyalar melanin paylanmasını pozur.
b) Genetik hiperaktiv melanositlər
Ailəvi melazma, etnik piqmentasiya və ya genetik lentiginin əsasını təşkil edir.
c) MAPK və cAMP yollarında aktivləşmə
Bu yolaklar melanin istehsalını artıran biokimyəvi mexanizmlərdir.
Nəticə: Dərinin bəzi sahələri təbii olaraq daha çox piqment yığmağa meyilli olur.
3. Hormonal dəyişikliklər
Hormonal balansın pozulması melanositləri stimullaşdırır. Bu mexanizm xüsusilə:
Melazmada
Hamiləlik dövründə
Tiroid və böyrəküstü vəz xəstəliklərində
müşahidə olunur və əsasən üzdə qəhvəyi ləkələr şəklində ortaya çıxır.
Melazma estrogen–progesteron balansının dəyişməsi nəticəsində yaranır.
Mexanizmlər:
Estrogen → MC1R reseptorunu aktivləşdirir
Tirozinaza fermentinin aktivliyi artır
Melanositlərin piqment istehsalı sürətlənir
Bəzi xəstələrdə melazma immun sistemin lokal hiperaktivliyi ilə müşahidə olunur.
Immun mexanizmlər:
İltihabi sitokinlərin (TNF-α, IL-1β) yüksəlməsi
Melanosit stimullaşdırıcı hormonların artması
Zədələnmiş toxumalarda melanin daşıyıcılarının yığılması
PIH xüsusilə tünd dərili insanlarda daha uzun müddət qalır.
4. Postinflamatuar hiperpiqmentasiya
Dəri iltihabından sonra yaranan qəhvəyi ləkələrdir. Səbəblər:
Allergik reaksiyalar
Mexaniki travma
Bu zaman boyunda qəhvəyi ləkələr, sinədə qəhvəyi ləkələr və üzdə ləkələr tez-tez rast gəlinir.
5. Avtoimmun və daxili xəstəliklər
Bəzi xəstəliklər birbaşa dəridə qəhvəyi ləkələr verən xəstəliklər qrupuna daxildir:
Addison xəstəliyi
Liken planus pigmentozus
Eritema disxromikum perstans
- Morfea
Bu hallarda piqmentasiya ümumi vəziyyətin göstəricisi ola bilər.
6. Dərmanlara bağlı piqmentasiya
Bəzi dərmanlar melanin sintezini artırır və ya dəridə piqment çökməsinə səbəb olur. Uzunmüddətli antibiotik və ya digər sistemik dərman istifadəsi zamanı bədəndə qəhvəyi ləkələr yarana bilər. Bunda əlavə sadəcə dərinin tək nahiyyəsində xüsusən kürəkdə qaşıntılı qəhvəyi ləkə problemi də tez-tez görülür.
Dəridə qəhvəyi ləkələrin növləri
| Pigmentasiya tipi | Əsas səbəb | Mexanizm | Lokalizasiya | Risk qrupları |
|---|---|---|---|---|
| Aktinik lentigo | UV şüası | Melanosit aktivləşməsi | Üz, əllər | Açıq dərili şəxslər |
| Melazma | Hormonal | cAMP – MC1R aktivliyi | Üz (alın, yanaq) | Qadınlar, hamiləlik |
| Postinflamator hiperpiqmentasiya | İltihab | TNF-α ↑, melanin artımı | Üz, bədən | Sızanaqlı xəstələr |
| Genetik piqment pozuntusu | Gen mutasiyası | TYR, OCA2 yolakları | Üz və bədən | Genetik meyilli şəxslər |
| Liken planus pigmentozus | Autoimmun | T-hüceyrə sitotoksikliyi | Boyun, üz | Orta Şərq / Asiya |
| Addison xəstəliyi piqmentasiyası | Endokrin | ACTH ↑ | Bütün bədən | Endokrin xəstələr |
| Dərmanlara bağlı piqmentasiya | Antibiotiklər / antiaritmiklər | Melanin + dərman kompleksləri | Üz, gövdə | Xronik dərman istifadəsi |
Uşaqda dəridə qəhvəyi ləkələr
Uşaqda dəridə qəhvəyi ləkələr böyüklərdən fərqli olaraq daha diqqətlə qiymətləndirilməlidir. Bunların bəziləri anadangəlmə ləkələrdir, bəziləri isə sonradan qazanılmışdır. Uşaqlarda qazanılmış qəhvəyi ləkələr bir çox hallarda dəridə qaşınma simptomaptikası da verir. Bundan əlavə uşaqda kombinə ləkələr yəni üzdə ağ ləkələr, bədən də isə qəhvəyi ləkələr yer ala bilir.
Genetik nevuslar
İrsi piqment pozuntuları
Metabolik və hormonal xəstəliklər
ilə əlaqəli ola bilər. Ləkə böyüyürsə, forması dəyişirsə və ya sayca artırsa, dermatoloq müayinəsi mütləqdir.
Lokalizasiyaya görə qəhvəyi ləkələrin mümkün səbəbləri
| Lokalizasiya | Mümkün səbəblər |
|---|---|
| Üz | Melazma, günəş təsiri, hormonal faktorlar |
| Boyun | Postinflamator hiperpigmentasiya, insulin rezistentliyi |
| Sinə | Fotoyaşlanma, iltihabi proseslər |
| Kürək | Genetik lentiginlər, dərman təsiri |
| Bədən üzrə yayılmış | Addison xəstəliyi, sistemik dərmanlar |
| Uşaqlarda | Genetik nevuslar, irsi sindromlar |
Dermatoloq tərəfindən dəridə qəhvəyi ləkələrin diaqnostikası ?
Dəridə qəhvəyi ləkənin müalicəsi yalnız düzgün diaqnozdan sonra planlaşdırıla bilər. Dəridə qəhvəyi ləkələrin təyini üçün insturmental müayinə metodları tətbiq edilir. Dermatoloqun diaqnostik müayinələri mərhələlidir:
1. Klinik baxış
Ləkənin ölçüsü
Rəngin bərabərliyi
Sərhədlər
Lokalizasiya
qiymətləndirilir.
2. Dermatoskopiya
Dermatoskopiya piqment strukturlarını böyüdülmüş şəkildə göstərir və:
Melanosit mənşəli ləkələri
Xoşxassəli və şübhəli törəmələri
ayırt etməyə kömək edir.
3. Wood lampası müayinəsi
Wood lampası ilə dermatoloq:
Ləkənin epidermal və ya dermal dərinlikdə olması
Piqmentin yayılma forması
müəyyən edir. Bu üsul dəridə qəhvəyi ləkələrin səbəbini aydınlaşdırmaqda çox faydalıdır.
4. Laborator və əlavə testlər
Zərurət olduqda:
Hormonal analizlər
Endokrin testlər
Avtoimmun göstəricilər
dəri həkimi tərəfindən istənilə bilər.
5. Dəri biopsiyası
Yalnız şübhəli hallarda dəri biopsiyası aparılır və histoloji diaqnoz verir.
Dermatoloji diaqnostika üsulları
| Diaqnostik üsul | Məqsəd |
|---|---|
| Klinik müayinə | İlkin qiymətləndirmə |
| Dermatoskopiya | Piqment strukturunun analizi |
| Wood lampası | Piqment dərinliyinin təyini |
| Laborator testlər | Daxili səbəblərin araşdırılması |
| Biopsiya | Şübhəli halların təsdiqi |
Qəhvəyi ləkələrin müalicəsi – tibbi prinsip
Tibbi baxımdan əsas prinsip budur:
Qəhvəyi ləkələrin müalicəsi ləkənin özünə deyil, onu yaradan səbəbə yönəlməlidir.
Hormonal, immun və ya genetik faktorlar aradan qaldırılmadan davamlı nəticə əldə edilməsi üçün.
Qəhvəyi ləkələrdən qorunma. Piqmentasiyanın azaldılması
UV şüasından qorunma (SPF istifadəsi)
Dərini zədələməmək və sızanaqları sıxmamaq
Hormonal balansın endokrinoloq tərəfindən nəzarəti
Dərmanı uzunmüddətli qəbul edərkən dermatoloq nəzarəti
İltihabi dəri xəstəliklərinin vaxtında müalicəsi
Dəridə qəhvəyi ləkələr haqqında tez-tez verilə suallar
1. Qəhvəyi ləkələr xərçəng əlaməti ola bilərmi?
Əksər hallarda xeyr, lakin strukturunda assimetriya, sərhəd dəyişikliyi və rəng müxtəlifliyi varsa dermatoloq müayinəsi vacibdir.
2. Genetik faktorlar doğrudanmı dəridə piqment artımına səbəb olur?
Bəli. Melanin sintezini tənzimləyən genlərdəki variasiyalar dərinin piqment reaksiyasını dəyişdirə bilər.
3. İmmun sistem dəridə qəhvəyi ləkələrin yaranması prosesində hansı rolu oynayır?
İltihabi sitokinlər melanositləri stimullaşdırır və postinflamator piqmentasiya yaradır.
4. Dəridə qəhvəyi ləkələrin hormonal səbəbləri necə müəyyən etmək olar?
Hormonal testlər və klinik qiymətləndirmə ilə melazma və Addison xəstəliyi kimi vəziyyətlər aşkar edilə bilər.
5. PIH nə qədər müddətdə keçir?
Dərinin tipinə və piqmentin dərinliyinə görə aylarla davam edə bilər.
Nəticə
Dəridə qəhvəyi ləkələr sadə piqment problemi deyil, çox vaxt kompleks dermatoloji və sistemik mexanizmlərin göstəricisidir. Dəridə qəhvəyi ləkələrin səbəbi düzgün araşdırıldıqda, həm diaqnostika, həm də uzunmüddətli nəzarət mümkün olur. Bu səbəbdən hiperpiqmentasiya zamanı özbaşına yanaşma deyil, təcrübəli dermatoloq müayinəsi şərtdir.
